با گسترش روزافزون کاربرد نانومواد در صنایع مختلف، به‌ویژه نانوذرات اکسید فلزی مانند ZnO، TiO₂ و Fe₂O₃، توجه به مسائل ایمنی و مدیریت ریسک اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. توسعه صنعتی این مواد بدون رعایت اصول ایمنی می‌تواند منجر به بروز خطرات انسانی، آلودگی محیطی و محدودیت‌های قانونی شود.
در همین راستا، سازمان‌های بین‌المللی معتبری مانند ISO و OECD، چارچوب‌های جامعی را برای ارزیابی و کنترل ایمنی نانومواد تدوین کرده‌اند تا مسیر توسعه پایدار این فناوری را فراهم کنند.
این مقاله به بررسی مهم‌ترین استانداردها و دستورالعمل‌های جهانی در حوزه ایمنی نانومواد می‌پردازد و نشان می‌دهد که تولیدکنندگان چگونه می‌توانند با انطباق بر این الزامات، ریسک‌ها را کاهش داده و اعتماد بازارهای داخلی و بین‌المللی را جلب کنند.
استانداردهای ISO در ایمنی نانومواد
این استاندارد، راهنمای کلی مدیریت ریسک در محیط کار برای نانومواد است. در آن به موضوعاتی مانند ارزیابی مواجهه کارکنان، اقدامات کنترلی، تهویه مناسب و استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) پرداخته می‌شود.
یکی از جامع‌ترین اسناد مرجع برای ایمنی در تولید، حمل‌ونقل، استفاده و دفع نانومواد محسوب می‌شود. این استاندارد، مبنای اجرای رویکرد Safe-by-Design است که هدف آن کاهش خطر از مرحله طراحی تا انتهای چرخه عمر ماده است.
استاندارد سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای است که می‌تواند به‌صورت مکمل با استانداردهای نانومواد پیاده‌سازی شود. این استاندارد کمک می‌کند تا تمام جنبه‌های ایمنی شغلی در واحدهای تولید نانو یکپارچه مدیریت شود.
چارچوب‌های OECD برای ایمنی نانومواد
سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) از پیشگامان حوزه تنظیم مقررات جهانی نانومواد است. این نهاد با ایجاد پروژه‌ها، دستورالعمل‌ها و پایگاه‌های داده تخصصی، تلاش کرده است ایمنی نانو را در سطح بین‌المللی هماهنگ سازد.
مهم‌ترین فعالیت‌های OECD:
- Testing Guidelines (TG): مجموعه‌ای از روش‌های آزمایشگاهی برای ارزیابی سمیت، پایداری و واکنش‌پذیری نانومواد. این روش‌ها مبنای طراحی SDS (برگه اطلاعات ایمنی) هستند.
- WPMN (Working Party on Manufactured Nanomaterials): گروه تخصصی OECD برای هماهنگی جهانی در حوزه ایمنی نانو و توسعه دستورالعمل‌های مشترک بین کشورها.
- NanoRA Tool: ابزار دیجیتال برای ارزیابی ریسک نانومواد که توسط دولت‌ها و صنایع بزرگ برای تصمیم‌سازی و کنترل ریسک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رویکردهای ملی و منطقه‌ای
🇪🇺 اتحادیه اروپا (EU)
- REACH Nano: قانون ثبت، ارزیابی و مجوزدهی برای مواد شیمیایی که نسخه ویژه‌ای برای نانومواد دارد.
- الزام تولیدکنندگان به ارائه اطلاعات اختصاصی نانو در فایل‌های ایمنی (e-SDS).
🇺🇸 ایالات متحده (USA)
- نظارت از طریق EPA & TSCA بر تولید و استفاده از نانومواد در بازار.
- استفاده از پایگاه داده ENM-Data برای ثبت و پایش اطلاعات نانومواد.
🇨🇳 چین و 🇰🇷 کره جنوبی
- توسعه چارچوب‌های ایمنی بومی با تمرکز بر تست سمیت زیستی و اثرات زیست‌محیطی نانومواد.
- تدوین دستورالعمل‌های ملی هماهنگ با OECD برای صادرات و تولید داخلی.
چرا تطبیق با استانداردها ضروری است؟
رعایت استانداردهای بین‌المللی برای شرکت‌های تولیدکننده نانومواد، تنها یک الزام فنی نیست بلکه مزیت رقابتی محسوب می‌شود:
- حفظ سلامت نیروی انسانی در خطوط تولید
- پیشگیری از محدودیت‌های صادراتی به بازارهای اروپا و آمریکا
- اعتمادسازی برای مصرف‌کنندگان در صنایع آرایشی، غذایی و دارویی
- دریافت گواهی‌نامه‌های بین‌المللی مانند CE، ISO و RoHS
پیشنهادهای کاربردی برای تولیدکنندگان ایرانی
- تدوین SDS اختصاصی بر پایه ISO/TR 13329 و دستورالعمل‌های OECD TG
- اجرای ارزیابی ریسک با استفاده از NanoRisk Framework
- ثبت نانومواد در سامانه‌های ملی و بین‌المللی به‌ویژه برای محصولات صادراتی
- همکاری با مراکز آزمون معتبر جهت بررسی سمیت و زیست‌سازگاری
- آموزش مداوم تیم فنی و ایمنی مطابق با استانداردهای ISO 12901 و ISO 45001
نمونه‌های بین‌المللی موفق
- BASF (آلمان): پیاده‌سازی کامل استانداردهای ISO و OECD در خطوط تولید نانو TiO₂.
- Dupont (آمریکا): تدوین SDS ویژه نانو ZnO با همکاری مراکز دانشگاهی.
- NanoGVA (سوئیس): مرکز پیشرو اروپایی در ارزیابی ریسک نانومواد طبق چارچوب REACH.
نتیجه‌گیری
ایمنی در نانوفناوری تنها با استانداردسازی پایدار می‌شود. در جهان امروز، نوآوری بدون رعایت اصول ایمنی ارزشی ندارد.
برای شرکت‌هایی مانند آرمان تک که در زمینه تولید نانوذرات اکسید فلزی فعالیت می‌کنند، شناخت و اجرای استانداردهای بین‌المللی ISO و OECD نه‌تنها الزام قانونی بلکه پایه اعتبار علمی و تجاری برند است.
